Türkiye cumhuriyeti’nin müzik kurumları yapılanması ve müziksel değişim -1950 sonrası

Abstract

Bir ulusun ve o ulusun bireylerinin müzikle ilişkisiyle toplumsal düzen arasında ilişki kurulması sıklıkla başvurulan bir benzetmedir. Konfüçyüs’e ait olduğuna inanılan "Bir toplumun müziği bozuldu mu, o toplumda pek çok şey bozulmuş demektir" sözü bu anlamdaki bir fikri içermektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte müzikte değişim fikrini ortaya atan Atatürk "Bir ulusun yeni değişikliğinde ölçü musikide değişikliği alabilmesi, kavrayabilmesidir" sözleriyle toplumun değişimi ve müzikte değişim arasında yukarıdakine benzer bir ilişki kurmaktaydı. Devletin yapılanmasında müziği önemli bir unsur olarak gören Atatürk Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte müziksel kurumlaşmaya da özel bir önem vermiş ve ilk kurumlaşma hareketleri Cumhuriyet’in kuruluşunu izleyen ilk yıl içinde Musiki Muallim Mektebi’nin (MMM) kuruluşuyla başlamıştı. Daha sonraki yıllarda gerçekleşen müziksel kurumlaşma hareketleri Cumhuriyet’in kurucularının müziksel kurumlaşmaya verdikleri önemi vurgulamak açısından dikkat çekicidir.

İmparatorluğa ait unsurların birçoğunun Cumhuriyet kurumlaşmasının dışında tutulmuş olmasına rağmen Mızıka-ı Hümayun’un 1924’te Atatürk’ün isteğiyle Ankara’ya taşınarak Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’na dönüştürülmesi ve 1932’den sonra Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası adıyla hizmetine devam etmiş olması, müzik etkinliklerine büyük önem verilen Halkevleri ve Köy Enstitüleri’nin, Konservatuvarın ardından bunları izleyen birçok müzik kurumlaşmasının gerçekleşmesi müziğe verilen özel önemi anlatan olaylardır.

1923 ve 1950 yılları arasındaki tek parti yönetiminde kurumlaşma yönünde yavaş ama emin ve kararlı adımlar atılmıştır. Çok partili sisteme geçiş tarihi olarak Demokrat Parti’nin iktidara geldiği 1950 tarihi değil de kuruluş tarihi olan 14 Ocak 1946 tarihi alındığında müzik kurumlaşmasına dair birtakım çarpıcı uygulamalara şahit oluruz. 1946-1950 yılları arasında yükselen muhalefetin yarattığı kaygılar Cumhuriyet Halk Partisi’nin daha sonra eleştireceği imam hatip kursları, imam hatip liseleri, ilahiyat fakültesi gibi uygulamaları hayata geçirmesinin yanısıra müziksel kurumlaşmaya dair bazı adımlar atmasına da yol açmıştır. Bunlardan biri Müzik-Resim Semineri adlı okulun CHP döneminde (1947’de) açılıp yine aynı dönemde (1948) kapatılması diğeri ise Cumhuriyet’in ilk müzik kurumu olan Musiki Muallim Mektebi’nin devamı olan Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü’nün Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer tarafından kapatılma girişimidir.

Müzik kurumlaşmamız Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu gibi Cumhuriyet döneminde de yabancı müzik adamlarına emanet edilmişti. İmparatorluk döneminde Donizetti, Guatelli ve Aranda paşalar 1828-1908 arasında Mızıka-ı Hümayun'u yöneten yabancı müzik adamlarıydı. Cumhuriyet döneminde ise konservatuvar kuruluşu için yine yabancı bir müzik adamı üzerinde, Paul Hindemith’te karar kılınmıştı. Yüz yıldan fazla bir süre yabancılar elinde şekillenen müziksel kurumlaşmamızda ulusal müzik değerleri belki de bu yüzden göz ardı edilmiş ve müziksel yapılanmamızda ulusal değerler gerektiğince kurumlaştırılamamış ve bu müzik kurumlaşmasının çıktıları yoluyla toplumla tam bir kültürel buluşma gerçekleştirilememiştir.

1950 sonrasında ortaya çıkan oluşumlar ihmal edilmiş olan Türk müziğinin kurumsal bir çerçeve içinde eğitimine olanak yaratmış ve bu çerçevede müziksel kurumlaşmanın önü açılmıştır. Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı’nın kuruluşu bu sürecin devamında gerçekleşmiştir. Hâlihazırda konservatuvar adıyla üniversiteler bünyesinde eğitim veren kurumların yarısının TMDK çizgisinde olması da çokpartili siyasal sisteme geçişin müzik kurumlaşmasında bir yansıması olarak alınabilir. Çokpartili dönemin ilk iktidarını kuran DP müzik kurumlaşmasına doğrudan bir müdahalede bulunmamış ve iktidarda kaldığı on yıl boyunca kurumlaşmaya ilişkin bir geri adım gerçekleşmemiştir. 1960-1980 arasında gerçekleşen üç askeri darbeyle 1997’deki müdahale ile sivil hükümetler görevlerinden uzaklaştırılmış 40 yılı aşkın süren istikrarsızlık müzik kurumlaşmasını doğrudan etkilememiştir. YÖK’ün kuruluşuyla birlikte üniversite düzeyindeki müzik kurumlaşması, 1989’da Güzel Sanatlar Liseleri’nin açılışıyla birlikte de ortaöğretim düzeyinde büyük bir kurumlaşma hareketliliği oluşmuştur. Günümüzde müzik kurumlaşması açısından önemli kazanımlar elde edilmiş olmakla birlikte özellikle konservatuvar yapılanmasında birbirini görmezden gelen iki farklı yapının varlığı bir sorun olarak durmaya devam etmektedir.