Türkiye'de Cumhuriyet döneminde yükseköğretimin gelişmesindeki önemli aşamalar

Abstract

Bir ülkede insanların sahip oldukları eğitimin niteliği, o ülkenin gelişmişlik düzeyini belirleyen temel bir ölçüt olmuştur. Bu nedenle, bütün ülkeler, eğitimin her kademesinde olduğu gibi yükseköğretimde de reform çabaları içine girmiş; daha ileri bir eğitim amacıyla araştırmalarını yoğunlaştırmıştır. Türkiye'de yükseköğretime çözüm arayışlarının ivme kazandığı günümüzde, geçmişin deneyimlerinden yararlanmak gerekli ve zorunlu görülmektedir. Bu bakımdan 1933, 1946 ve 1981 Reformlarının bilimsel ola rak incelenmesine, bu reformların mahiyeti, özellikleri, başarılı ve başarısız yönlerinin saptanmasına gereksinim duyulmaktadır. Bu nedenle, üç reform hareketinin mahiyetini ortaya koymak, başarılı ve başarısız yönlerini bugünkü normlara göre karşılaştırmak bu araştırmanın temel amacı olmuştur. Karşılaştırma ve betimlemelerde kullanılan ölçütlerin geçerliliği konu sunda uzman kanısına başvurulan bu araştırmanın evrenini 1933, 1946 ve 1981 dönemlerine ait yükseköğretimle ilgili yazılı belge ve görüşler oluşturmaktadır. Araştırmanın önemli bazı sonuçlarını şöyle sıralamak olanaklıdır: 1. Yükseköğretime ilişkin olarak çıkarılan hemen her kanun toplumun beklentilerini ve ülkede egemen olan siyasi rejimin özelliklerini yansıtmaktadır. 2.1933 Reformu yeni Türk Devletinin temelini oluşturan devrimlerin ko runması ve geliştirilmesi yanında, her yönüyle bilimsel düşünme ve çalışma anlayışının gelişmesini amaçlamaktadır. -II- 3.1946 Reformu, bilimsel ilerlemede ve yeni doğan genç demokrasinin gelişmesinde, özgür ve demokratik bir üniversite yapısının etkili olacağı, bunun için de her bakımdan kendi seçtiği organları eliyle yönetilmesinin esas alınması görüşünü yansıttığı gözlenmektedir. 4.1946'da getirilen aşırı özgürlükçü demokratik üniversite modeli, özellikle öğrenci olaylarının ve toplumsal duyarlığın üniversitelerde kendisini göstermesine ortam sağladığından, 1971 ve 1980 askerî müdahalelerinin ne denlerinden biri olarak görülmektedir. Bu anlayışla 1981 Reformu, üniversitenin toplumla bütünleşmesi ve yönetimde kendisine kaynak sağlayan Devletin etkinliğine dayanan bir yapı ve işleyiş modeli getirmiştir. 5.Üniversite bilimsel kurulları 1933 ve 1946'da bütün öğretim üyelerinden (ordinaryüs ve profesör) oluşurken, 1981'de her kademedeki öğretim üyelerinin belli oranlarda katılımı ile oluşturulmuştur. 6.1933 ve 1981'de üniversite yöneticileri atama yolu ile getirilirken, 1946'da seçim yolu benimsenmiştir. 7.1946-1981 yılları arasında özel kanunlarla kurulan ve atamayla oluşturulan organları tarafından yönetilen üniversiteler (ODTÜ, Boğaziçi) daha hızlı gelişme olanağı bulduklarından bugün de kamuoyunda tercih edi len üniversite durumundadırlar. 8.1933 Reformundan başlayarak günümüze kadar öğretim üyeliği nite liğiyle ilgili ölçütler giderek yükselmiş; daha nitelikli öğretim üyesi arayışı et kinlik kazanmıştır. 1933'te lisans eğitimi ile yetinilirken, 1946'da doktora, 1981'de uluslararası yayın koşulu getirilmiştir. 9.Özellikle 1981 Reformu ile birlikte öğretim elemanı kadrolarının ideal ölçütlere göre dağıtılması esası getirilmiştir. lO.Öğretim elemanlarına 1933 ve 1946'da tanınan kendi alanında ser- -III- best çalışma olanağı, 1981'de genişletilmiş ve 2547 sayılı Kanunun 38'inci maddesiyle aylıklı ikinci görev verilerek bunların üniversiteyle ilişkileri en alt düzeye indirilmiştir. 11. Yükseköğretime giriş, giderek daha objektif esaslara bağlanmıştır. 12.Önceki reformlarda belirsiz olan eğitim-öğretim süresi devam, ara sınav gibi başarıyı etkileyen unsurlar 1981 Reformuyla daha açık kurallara bağlanmıştır. 13.1981 Reformuyla malî kaynak sağlanması ve kullanımında daha fazla olanak, kolaylık ve muafiyet getirilmiştir. 14.Öğrenci sosyal hizmetleri güvence altına alınmış; araştırma ve yayın olanakları, sayıları ve nitelikleri giderek artmıştır. 15.Her üç reformda da yönetsel ve bilimsel denetim etkisiz kalmıştır. Görüleceği gibi her üç reform da dönemlerinin koşul ve gereksinimlerin den kaynaklanmış; reform hareketleri ülkemizin siyasal ve toplumsal değişim dönemlerine bağlı olarak gerçekleştirilmiş; ancak, toplumun tüm kesimlerinin katılımıyla bir uzlaşma sağlanmadan yürürlüğe konmuştur. Bazı olumsuzluklara karşın, Türkiye'de Cumhuriyetten bu güne yükseköğretimde önemli gelişmeler ve dolayısıyla bu alanda zengin bir dene yime sahip olunduğu göze çarpmaktadır. En önemli gelişmenin de yükseköğretim kurumlarının sayılarının artırılması ve yükseköğretimin ülke düzeyine dengeli biçimde yaygınlaştırılması yönünde olmasıdır. 1993 yılında Türkiye'de 76 ilin 40'ında üniversite bulunması bunun en belirgin göstergesidir. Bu gelişmelerin yanında, yükseköğretimin hâlâ yönetsel; malî, eğitim- öğretim, araştırma, denetim gibi birçok sorunla karşı karşıya olduğu ve hep sinden de öte nicelik ve niteliğin sorun olmaya devam ettiği gözlenmektedir. -w- 2000'li yılların teknoloji toplumlarında yükseköğretim sisteminin hedefle rinin kitlesel eğitim, sürekli eğitim, elit eğitim, disiplinlerarası esnek eğitim, küreselleşme, standardizasyon, akreditasyon, ileri eğitim teknolojileri ve plânlı temel araştırmalar olarak daha şimdiden belirlendiği görülmektedir. Türkiye üniversitelerinin de dünyadaki bu gelişmelere paralel olarak yeni bir yapı ve yönetim anlayışına kavuşturulmaları kaçınılmazdır.