Roma Hukukunda özel hukuka ilişkin davalarda, delil ve ispat
konusu zaman içinde gelişme göstermiş ve günümüzde esas alınan
sistemin temelleri atılmıştır. Özellikle Sistem Dışı Yargılama
usulünün uygulanmaya başlanması ile günümüz yargılamasına
benzer şekilde davalar tek bir aşamada ve devlet memuru
statüsündeki kişiler önünde görülüp karara bağlanmıştır. Sistem
Dışı Yargılama usulünde her ne kadar deliller kategorik olarak
sınıflandırılmasa da her bir delilin ispat gücü belirlenmiştir. Bu
dönemde hem “gerçeğe ulaşma” görüşü egemen olmaya
başladığından hem de hâkimin hukuk kuralını bilmesi ve buna
uygun karar vermesi ilkesi benimsendiğinden yargılama faaliyeti
taraflar üstü bir öneme sahip olmuştur. Bu çerçevede, delillerin elde
edilmesi hususunda tam bir soruşturma yapmak ve gerçeği tespit
etmek hâkimin görevi haline gelmiştir.
The issue of proof and evidence was improved in due time in
Roman civil procedure, and had a basis of the contemporary civil
procudure. In particular, with the Cognitio Extra Ordinem way of
judging, in a similar way to the contemporary procedure, the cases
started to be heard and determined at one session and before people
who were public officers. In Cognitio Extra Ordinem, even though
evidences were not classified categorically, conclusiveness force of
every single evidence was determined. In this period, not only the
approach of “attaining of fact” started to become the prevailing
opinion but also the principle that a judge needed both to know the
rules of law was adopted and to decide accordingly, the processes of
judging gain an importance top of the parties. Within this scope, it
had become the duty of the judge to make an overall investigation
of the matter of concern for the attainment of evidence and to
discover the facts.
