Türkiye'nin bölgesel-yerel kalkınma politikaları ve uygulama araçları: Fırat Kalkınma Ajansı üzerinden bir araştırma

Abstract

20'nci yüzyılın ortalarından itibaren ABD'nin, Avrupa Birliği'nin ve müteakiben de Türkiye'nin kalkınma konusuna yaklaşımında değişiklikler meydana gelmiştir. Yoksullukla mücadele, yaşam koşullarını iyileştirme gibi kavramlar bu tarihten itibaren yerini bölgenin sorunları ve bölgenin potansiyeli gibi kavramlara bırakmıştır. Yani bölgenin sorunlarını yine aynı bölgenin mevcut potansiyeli ile giderme fikri yer almaya başlamıştır. Özellikle 2'nci Dünya Savaşı sonrası dönemde bölgelerarası dengesizlikler konusu gündeme taşınmış ve kalkınma kavramının en önemli alt başlıklarından birisini oluşturmuştur. Günümüzde ise yoksullukla mücadele ve kalkınma için bölgelerin gelişmişlik düzeylerinin dengelenmesi ve mevcut uçurumların kaldırılması fikri kabul görmeye başlamıştır. 1950'li yıllardan itibaren bölgelerarası dengesizlikleri gidermeye yönelik politikaların uygulanmaya başlandığı görülmektedir. Bu yıllardan günümüze kadar mevcut politikalarda değişimler yaşanmış ve bu bağlamda bölgelerarası gelişmişlik farkını azaltmak için uygulanan politika araçları da farklılaşmıştır. Özellikle 20'nci yüzyıl sonlarına doğru geleneksel politikalardan uzaklaşılarak modern politikalara yönelim yaşanmıştır. Bu yönelim, beraberinde kurumsal dönüşümü de getirmiştir. Geleneksel yapıda yer alan merkezi karar alma yetkileri bölgesel kurumlara geçmiştir. Bu değişimin amacı ise, bölgesel kalkınmanın teşvik edilmesi ve bunun yerel kurumlar eliyle yapılabileceğine inanılmasıdır. İşte bu kurumlardan birisi ve en önemlisi de, Bölgesel Kalkınma Ajanslarıdır. Çalışmada bölgesel kalkınma ajansı yerine daha yaygın olarak kullanılan Kalkınma Ajansı kavramı kullanılmıştır. Her bölgenin kendisine özgü özellikleri bulunmaktadır. Bir bölge için dezavantaj sayılabilecek bir unsur, diğer bir bölge için avantaj olabilmektedir. Bu kapsamda, bölgelerin önemli ve ekonomik anlamda süreklilik arz eden farklarının değerlendirilebilmesi için o bölgeye özel etkin politikalara ihtiyaç duyulur. Kalkınma ajanslarının kurulma maksadı ise, sorumlu olduğu bölgeyi en iyi şekilde değerlendirerek bu bölgeye özgü etkin politikalar üretmek olup bahsedilen ihtiyaç ile örtüşmektedir. Bölgesel Kalkınma Ajansları günümüzde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin vazgeçemedikleri kalkınma araçlarının başında gelmektedir. Ekonomik olarak gelişmiş ülkelerde, kalkınma ajanslarının kullanımı diğer ülkelere göre çok daha eskilere uzanmaktadır. Kalkınma ajanslarının kurulması ve uygulanması kapsamında 1933 yılında ABD'de kurulan "Tennesse Valley Agency" ilk örnek olarak kabul görmektedir. Avrupa'da kalkınma ajansları 1940'lı yıllarda önem kazanmıştır. İlk olarak Batı Avrupa bölgesinde kurulmaya başlanmış ve 1970'li yıllarda sayıca artış göstermiştir. Avrupa'nın diğer kesimlerinde ise, Avrupa Birliği'nin etkisi ile 20'nci yüzyıl sonlarında kurulmaya başlanmıştır. Bölgelerarası dengesizlikleri azaltmak veya tamamen gidermek maksadıyla kurulmuş olan bölgesel kalkınma ajansları bu çalışmanın araştırma alanını oluşturmaktadır. Türkiye'nin doğu ve batı bölgeleri arasında kalkınmışlık seviyesi bakımından çok ciddi bir fark bulunmaktadır. Bu durum, Türkiye'nin bölgesel kalkınma politikalarına yönelmesini zorunlu kılmaktadır. Bölgelerarası dengesizliklerin giderilmesi kapsamında Türkiye'nin çeşitli plan ve proje çalışmaları olmuş, ancak bunların kalkınmaya olan etkisi sınırlı seviyede kalmıştır. Avrupa Birliği'ne giriş süreci, birliğin bölgesel politikalarının yerine getirilmesini de içermekteydi. Bu kapsamda Helsinki Zirvesi Katılım Ortaklığı Belgesi'nde kalkınma ajansları konusu vurgulanmış ve Türkiye de bu doğrultuda çalışmaları başlatmıştır. İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) sisteminin Bakanlar Kurulu'nda kabul edilmesi, bu kapsamda yapılan ilk çalışma olarak dikkat çekmektedir. Müteakiben, 25 Ocak 2006 tarihinde 5449 sayılı "Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkındaki Kanun" kabul edilmiştir. Bu kanun 31 esas ve 5 geçici maddeden oluşmakta olup, bölgesel kalkınma ajanslarının yasal temele oturtulması bakımından büyük önem arz etmektedir. İlk olarak Çukurova Kalkınma Ajansı (ÇKA) ve İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) kurulmuştur. Bu ajanslardan edinilen tecrübe, müteakiben kurulan ajanslar için önemli rol oynamıştır. Dolayısıyla söz konusu deneyimlerin ve oluşan problemlerin, bir sistem dâhilinde ele alınması ve ayrıntılı olarak ortaya konulması ile kurulmuş ve kurulacak olan diğer kalkınma ajanslarının çalışmalarına rehberlik etmek ve katkı sağlamak, bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

Since the mid-20th century, many changes have occured in approach to development issues in the United States, the European Union and subsequently in Turkey. Since that date, concepts such as the fight against poverty and improving the living conditions have left their place to the concepts such as the region's problems and potentials of the region. In other words, the idea of eliminating region's problems by using the same region's existing potential power has begun to take place. Especially in the period after the 2nd World War, the issue of regional imbalances has been moved to agenda and created one of the most important subtitles of development concept. Nowadays, the idea of balancing regions's development level and removing existing imbalances in order to struggle against poverty and for development has started to be recognized. Since the 1950s, it has been seen to begin implementation of policies to eliminate inter-regional imbalances. There have been changes in the current policy from those years till today and in this regard, policy implements applied to reduce inter-regional disparities have become different. Especially towards the end of the 20th century, tendency to modern politicies by moving away tradititonal policies has occured. This orientation has also accompanied institutional transformation. Central making-decision powers, which take place in traditional type, have passed to regional institutions. The aim of this transformation is that it is believed to be encouraged for regional development and this encouragement can be accomplished by the hands of local institutions. One of these institutions and the most important one is the Regional Development Agency. In this study, the consept of Development Agency , which is more widely used instead of Regional Development Agency, is used. Each region has its own characteristics. A factor that can be considered as disadvantage for a region may be advantageous for an other region. In this context, effective policies, which are specific for region, are needed to be able to assess long-term differences of regions in sense of importance and economy. The purpose of the establishment of development agencies is to produce effective policies specific for this region by assessing the region, which the agency is responsible for, in the best way and to coincide with requirements said before. Regional Development Agency is the head of the development implements that both developed and developing countries can not give up today. In economically developed countries, the use of development agencies extends to much older than other countries. Within the scope of the establishment and implementation of development agencies, "Tennessee Valley Agency", founded in the US in 1933, is regarded as the first example. Development agencies have gained importance in the year of 1940 in Europe. First they started to be established in Western Europe and showed an increase in the 1970s. In other parts of Europe, it has been established in the late 20th century, with the influence of the European Union. Regional development agencies which are established in order to reduce regional imbalances or fully resolve them form the research field of this study. There have been very serious differences in levels of development between the eastern and western regions of Turkey. This case makes heading towards regional development policy necessary for Turkey. Turkey had implemented various plans and projects in the scope of reducing inter-regional imbalances, but their impact on development remained limited. European Union accession process contains the fulfillment of the regional policy of the Union. In this context, in the Document of Helsinki Summit of the Accession Partnership, the subject of development agencies were highlighted and Turkey have also begun to work in this direction. Approval of Statistical Classification of Territorial Units (NUTS) system by the Council of Ministers, can be noticed as the first study in this context. Subsequently, No. 5449 "Law of Establishment, Coordination and Duties of Development Agencies" was accepted on January 25, 2006. This law consists of 31 basic and 5 temporary matters, it is of utmost importance in terms of putting regional development agencies on a legal basis. First, Çukurova Development Agency (ÇDA) and İzmir Development Agency (İZKA) was established. Experience gained from these agencies have played an important role for agencies established later. So guiding and contributing to the other development agencies ,which are establishesd or about to be established,by considering these experiments mentioned before and problems occcured in a system ,and presenting them in a detailed way forms the goal of this study.