Osmanlı-İran ilişkilerinde Caferiliğin rolü

Abstract

Caferilik mezhebinin ortaya çıkışı ile ilgili olarak çeşitli tezler ortaya atılmaktadır. Bütün Şii mezheplerde hâkim olan ortak görüşe göre Hz. Ali halifeliğe nass ve tayin ile seçilmiştir ve imam kabul edilen kişiler masumdurlar. Hz. Ali oğulları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ile sıralı 9 torunu ihtiva eden on iki kişi imam olarak anılmış ve bu döneme de "imamlar dönemi" olarak adlandırılmıştır. On ikinci imamın kaybolması sonrası başlayan küçük gaybet döneminde (874-941) ilk olarak mezhebin fikrî temelleri atılmış ve mezhep mensupları "İsnâaşeriyye veya İmâmiyye" olarak anılmaya başlanmışlardır. Görevlendirilen dördüncü sefirin vefatı ile beraber küçük gaybet dönemi bitmiş ve büyük gaybet dönemi (941) başlamıştır. Büyük gaybetin başlamasından günümüze kadar Caferilik mezhebi çeşitli gelişmeler kaydetmiştir. Mezhebin yaygın olarak bulunduğu İran topraklarına ve Bağdat'a hâkim olan hânedanların gelişmeler üzerinde ciddi tesirleri olmuştur. Özellikle Safevîler döneminde Ahbarî bir fıkıh anlayışı hâkim olmuştur. Mezhep, Caferilik olarak anılmaya ilk Afşar Hânedanı hükümdarı Nadir Şah dönemi ile başlanmıştır. Afşarlar döneminde mezhep sadece isim değişikliğine gitmemiş aynı zamanda Ahbarî fıkıh anlayışından Usulî fıkıh anlayışına da dönüşüm yaşanmıştır. Bu çalışmanın amacı yaşanan bu dönüşüm aşamasındaki Osmanlı-Afşar ilişkilerini mercek altına almak ve sürece katkılarını irdelemektir. Şöyle ki, Nadir Şah toplumdaki mezhebî dönüşüm arzusunu iyi etüt etmiş, teknik olarak hazırlık yapmış ve bu dönüşümde dış destek almak için Osmanlı Devleti'nin yardımına müracaat etmiştir. Dönüşümden murat edilen en önemli hususlar ise Caferilik'in hak mezhep olarak kabul edilmesi ve Mekke'de rükün verilmesi olmuştur. Yapılan diplomatik müzakerelerde Nadir Şah'ın Caferilik'i dönüştürme projesine istenilen düzeyde siyasi destek çıkmamıştır. Ancak 1743 senesinde Necef'de yapılan ve aralarında Osmanlı Devleti yöneticilerinin de görevlendirdiği Sünnî âlimlerin de katıldığı ilmi istişarelerden Nadir Şah'ın düşüncesine ilmi destek çıkmış ve uzlaşma metni toplam 43 âlim tarafından imzalanmıştır. Yakın tarih âlimlerinin meseleye benzer şekilde açıklamalar yapmaları ve el Ezher şeyhlerinden Mahmûd Şeltût'un 1 Ekim 1958 tarihinde Caferiliğin hak mezhep olduğuna dair fetva vermesi ve akabinde Ezher'de bir Caferî fıkıh kürsüsünün kurulması tartışmanın bir süre daha devam edeceğini gözler önüne sermektedir.

Various theses have been put forward regarding the emergence of the Jaʽfarı Sect. According to the common view in all Shiite sects, Ali was elected to the caliphate by nass and appointment, and those who are accepted as imams are innocent. The Twelve people, including Ali, his sons Hasan and Huseyin, and 9 grandchildren were called as imams and this period was defined as the period of imams. In the small occultation period (874-941the intellectual foundations of the sect were first laid and the members of the sect began to be called as the Twelver. With the death of the fourth ambassador, who was appointed by the twelfth imam, the period of minor occultation ended and the period of great occultation (941) began. From the beginning of the great occultation to the present day, Jaʽfarı Sect has made various developments. The dynasties that dominated Iran and Baghdad, where the sect was widespread, had serious effects on the developments. Especially during the Safevîd period, an akhbari fiqh understanding prevailed. The sect began to be known as Ja'farism in the period of Nadir Shah, the first ruler of the Afshar Dynasty. During the Afshar period, the sect did not only change its name, but also changed from Ahbarî fiqh to procedural fiqh. The aim of this study is to examine the Ottoman-Afşar relations in this transformation phase and to examine their contributions to the process. Namely, Nadir Shah studied the desire for sectarian transformation in the society well, made technical preparations and applied for the help of the Ottoman State to get foreign support in this transformation. The most important issues intended by the transformation were the acceptance of Ja'farism as the true sect and giving the bow in Mecca. From the diplomatic negotiations, the desired level of political support did not emerge for Nadir Shah's project transformation of Ja'farism. However, scientific support for Nadir Shah's thought was obtained from the scientific consultations held in Najaf in 1743 and attended by Sünnî scholars, among whom were appointed by the Ottoman State administrators, and the reconciliation text was signed by a total of 43 scholars. Recent scholars' explanations similar to the issue and Mahmud Şeltût, one of the al-Azhar sheikhs, issued a fatwa on October 1, 1958 that Jafarism is the true sect, and the establishment of a Jafari fiqh chair in Azhar, reveals that the debate will continue for a while.